Lieve familie en vrienden,

Nog twee fietsdagen te gaan. Hoewel ik hier in Marokko met enige regelmaat, en ook al af en toe in de hitte en bergen van Spanje, genoeg had van het fietsen en het onderweg zijn, voel ik nu toch weemoed dat de grote tocht zo goed als afgelopen is. Juist de paar laatste dagen in Marokko heb ik mooie natuur gezien, aardige mensen ontmoet en fijne fietsdagen gehad. Zoals ik in het vorige verslag al schreef ben ik hier nu aardig gewend - hoewel de Marokkanen nog niet erg aan mij gewend zijn :-).

Voor ik het vergeet wil ik hierbij met terugwerkende kracht mijn leraren Frans van de Simon Stevin Scholengemeenschap, o.a. de heren Jansma en Mooijman en de lieve mevrouw Eijsbergen, bedanken voor al hun inspanningen om mij enige kennis van de Franse taal bij te brengen. Nu, zo'n beetje 40 jaar erna, heb ik echt profijt ervan! Veel mensen hier in Marokko spreken Frans en ik kan me goed verstaanbaar maken en begrijpen wat er gezegd wordt. Dat helpt echt in deze toch zo andere cultuur!

Hieronder weer het van dag-tot-dag verslag van 9-12 november - zie ook de aparte fotoserie.

PS: Ik ben inmiddels, 14 november, in Ouarzazate aangekomen, het eindpunt van m'n fietstocht! 4741 km zitten erop! Als ik eind deze week in Agadir lekker zit uit te rusten schrijf ik het verslag van de laatste dagen van de tocht.

Woensdag 9 november, Erfoud - Tinejdad/El Khorbat, 94 km

Vlak na Erfoud kom ik langs een oued/wadi die nog niet helemaal droog is. De weg ligt maar een klein stukje hoger, en het schijnt voor te komen dat de rivier de weg overspoelt en je er niet langs kunt.

Ik hou koffiepauze in Jorf, op een terrasje bij een klein pleintje (gewoon gaan zitten op zo'n mannenbolwerk en starende blikken beantwoorden met een vriendelijke glimlach) en kijk naar de voorbijgangers. De mannen veelal in djellaba's met capuchon, die ze soms op hebben, de vrouwen in lange gewaden met omslagdoeken en sommige vrouwen helemaal in zwarte sluiers (chadors?), maar wel met het gezicht vrij. Jongens en jonge mannen in westerse kleding, jonge meisjes in een broek met tuniek erover (bij voorkeur in paarse en felroze stretch-velours), afhankelijk van hun leeftijd al dan niet met hoofddoek. Er wordt veel op knetterende brommertjes gereden en oude fietsen, maar de ezel blijft het meest gebruikt als vervoermiddel voor diverse goederen.

Deze mix van oud en nieuw, traditioneel en westers, zag ik ook bij deze vrouwen, waarvan bij een de baby op de rug een honkbalpetje op heeft:

De route loopt vandaag weer door een eindeloos leeg landschap. Ergens langs de weg is een stuk met allemaal waterputten; enkele ervan worden gebruikt als toeristisch object, met Berbertenten erbij en soms een dromedaris.

Als ik na lange tijd bij een plaatsje kom is er een opstopping en kan er geen verkeer door. Middenin wordt een demonstratie gehouden. Er zijn spandoeken en met een megafoon worden leuzen geroepen. Het ziet er vrij serieus uit en het lijkt me beter geen foto's te nemen. Een vriendelijke jongen wijst me een steegje waardoor ik met de fiets eromheen kan lopen. Ik spreek naderhand toeristen die een paar uur hebben vastgestaan. Fietsen heeft toch echt voordelen! Dan weer verder door de brede, kale vallei.

Het overnachtingsadres van vandaag is in El Khorbat, dat achter het modernere Tinejdad ligt. Het is in een traditionele ksar,

met aangrenzend een tuin, waar ik ter verwelkoming muntthee krijg.

Een kasbah is een soort kasteel, bewoond door één familie, terwijl een ksar (meervoud: ksour) een samenstelling van diverse huizen is, die door meerdere families wordt bewoond. Ben ik ook net te weten gekomen. Er zijn in de hotel-ksar allemaal gangetjes en trappetjes en ik kan de eerste keer m'n kamer niet meer terugvinden.

Boven zijn diverse dakterrassen, en er is zelfs een zwembadje. Het water is echter ijskoud en niet heel schoon, en de zon staat al erg laag. Dus nee, niet gezwommen.

Vlak voor zonsondergang (17.30 u hier) maak ik nog een wandeling door het plaatsje El Khorbat, maar dat is wat ongemakkelijk. Er zijn veel mensen op straat (ook hier wordt een soort paseo gehouden op dit tijdstip) en ondanks m'n wijde lange broek en vest wordt ik aangegaapt als het achtste wereldwonder.

Donderdag 10 november, Tinejdad/El Khorbat - Todra gorges, 69 km

Zojuist de leukste avond van mijn verblijf in Marokko gehad, misschien wel de leukste van de hele fietstocht! En dat op Sonja's verjaardag. Auberge Le Festival in de Todra gorges is echt geweldig. Maar laat ik even chronologisch verslag doen. Bij het vertrek vanmorgen werd ik uitgezwaaid door het Franse echtpaar dat ook in de ksar verbleef (wij waren de enige drie gasten). Bertrand neemt allerlei foto's, zelfs in detail van het merk van m'n fiets. Van Herwerden wordt hiermee ook wereldberoemd in Frankrijk!

Samen met Patricia:

Het eerste deel van de route voert weer door de brede, kale, hooggelegen vallei. Helaas heb ik nu wind tegen en het lijkt wel of het vals plat omhoog is. De temperatuur is nog steeds lekker; de lucht is fris maar de zon is warm.

Een enkele keer zie ik een herder met zwarte geiten en dromedarissen in de vlakte.

En heel in de verte zie ik voor het eerst de besneeuwde toppen van het Atlasgebergte. De bergen reiken tot rond de 4000 m

Dan sla ik rechtsaf vanaf de hoofdweg de Todra gorges (=vallei) in. De route leidt zo'n 15 km de vallei in tot aan een smalle kloof en daarna nog zo'n 5 km tot aan het hotel. Morgen moet ik dezelfde weg terug. De Todra is een echt riviertje, vrouwen doen er de was en mannen wassen hun auto's en brommers erin. De vallei bestaat uit een brede strook groen land waar allerlei gewassen verbouwd worden, ernaast liggen oude en nieuwe huizen.

Dan zie ik een pittige klim voor me oprijzen, de stevigste tot nu toe in Marokko. In de schaduw van een huis drink ik ter voorbereiding wat water en eet een paar koekjes. Maar na Spanje kan ik alles aan :-)

Hierna strekt de vallei zich aanvankelijk verder vrij breed uit, en het is heerlijk om weer eens groen te zien,

en water!

Het is hier vrij toeristisch en er zijn diverse mooie uitzichtpunten, waar de touringcars en busjes met toeristen even stoppen en waar men eruit gelaten wordt om een foto te maken. Ik prijs me wederom gelukkig individueel en op de fiets te zijn; ik kan stoppen waar en wanneer ik maar wil, en heb tijdens het rijden vrij uitzicht rondom.

Vlak voor de echte kloof zie ik ineens links van de weg een jongen in fietsbroek en een meisje naar me zwaaien. Het zijn Matthieu en Chloé, die ik een week terug ben tegengekomen. Hartelijk weerzien, en niet eens zo verbazingwekkend, want er zijn hier maar een paar geasfalteerde wegen. Ik vervolg m'n weg en kom ik bij de kloof, een 'major tourist event', compleet met souvenirstalletjes, maar dat doet niets af aan het imposante ervan.

En bij de 'uitgang' van de kloof:

Ik moet op dit punt sterk aan Sonja denken; dit deel van de reis had ze ook geweldig gevonden: kleine weggetjes en veel natuurschoon. Tja.

Het hotel, Auberge Le Festival, ligt als een sprookjeskasteel verderop in de vallei.

Ik word hartelijk ontvangen met muntthee en zit nog 5 minuten in de zon op het terras, waarna deze achter de bergen verdwijnt en het onmiddellijk koud wordt; het hotel ligt dan ook op zo'n 1700 m hoogte.

De zon is net weg:

Ik kan kiezen tussen een min of meer gewone kamer en een 'grotkamer'. Natuurlijk kies ik voor deze laatste, héél apart, en ook lekker warm.

Ik kan hier ook nog een wandeling maken met een gids verder de berg op en langs een nomadenfamilie die daar (tijdelijk) woont, maar daar heb ik niet zo'n zin in. Ben bang dat het op aapjeskijken en gedwongen aankoop van souvenirs uitdraait. Ik ben wat vervelend achterdochtig geworden....

Om 19.00 u ga ik eten, het is dan al helemaal donker en er staat een volle maan boven de berg.

Het restaurant doet van binnen denken aan een kruising tussen een alpiene skihut en een Marokkaanse salon; klinkt als absurde combinatie, maar het is erg gezellig. Ter verhoging van mijn comfort en dat van een Nieuw-Zeelands echtpaar, Alistair en Heather (wij zijn vooralsnog de enige gasten) wordt er zelfs een gaskacheltje bij ons neergezet. Tijdens het eten raken we in geanimeerd gesprek - misschien is Nieuw-Zeeland wel een mooie bestemming voor een volgende fietstocht?

Na het eten krijgen we muntthee en dan pakken de 4 jonge mannen van het hotel tot onze verrassing djembés en andere trommels en worden we getrakteerd op Berber-muziek. Hoewel de instrumenten dezelfde zijn als uit West-Afrika klinkt de muziek en de ritmes toch anders. Er wordt ook bij gezongen en dat doet me af en toe denken aan het wat klagend klinkende gezang van Noord-Amerikaanse indianen. Na een tijdje worden wij uitgenodigd mee te doen en ik krijg djembé-les. Dat is niet makkelijk, maar ik doe mijn best. Heather heeft ondertussen mijn camera gepakt en aldus zijn mijn povere maar enthousiaste pogingen tot djembé spelen vereeuwigd:

Kortom, vandaag was het een mooie fietsdag met een heel gezellig besluit!

Vrijdag 11 november, Todra gorges - Boumalne, 74 km

Na een prima ontbijt met de Marokkaanse vierkante bladerdeeg pannenkoekjes, ronde zoete pannenkoekjes, brood, gebakken ei, verse meloen en yoghurt (hoef niet te lunchen!) vertrek ik en rijd weer door de gorges terug naar de hoofdweg. Kan het niet laten toch nog een paar foto's van de gorges te maken.

Moet aan Sonja denken, die op een gegeven moment altijd zei: 'Tan, je hébt al een foto van die berg!' Nu zit er dus geen rem meer op, en met die digitale camera's kun je welhaast onbeperkt doorfotograferen, wat ik dan ook doe.......

In deze streek dragen de vrouwen over hun lange gewaden een witte, meestal kanten, sluier, over een schouder gedrapeerd. Verderop wordt een soortgelijke sluier gedragen, maar dan in het zwart. Ziehier een poging om tersluiks een vrouw in deze dracht te fotograferen.

Weer bij de hoofdweg is de route weer saaier, veel van hetzelfde. Op zich mooi, maar het zijn lange afstanden zonder veel variatie, feitelijk beter om met een auto te doen.

Soms is de lucht heel mooi:

Ik neem ook wat foto's van de typische metalen deuren met een Arabisch motief, die je hier overal ziet.

Na een ontmoeting met 3 irritante jongetjes die naar me roepen en praktisch voor m'n fiets springen (kan iemand ze niet eens opvoeden ?!?!) zie ik weer de besneeuwde toppen van het Atlasgebergte opdoemen.

Ik zet mezelf nog eens op de foto voor deze bergen (heel ver op de achtergrond)

en er passeert een busje met veevervoer op z'n Marokkaans.

Ik heb wind tegen, vals plat omhoog en het wordt bewolkt en kouder. Niet zó erg naar m'n zin. Bij de provinciepoorten van Boumalne zie je het Atlasgebergte heel goed.

In Boumalne moet ik voor het centrum naar links, waar in een buitenwijk met veel braakliggend terrein de heel grote hotelkasbah Tizzarouine ligt. Er zijn wat problemen met sanitair en (het ontbreken van) warm water, maar vanaf het terras is er een geweldig uitzicht over de Dades vallei.

In het restaurant zit ik aanvankelijk alleen met een Brits echtpaar. Naderhand komt ook een jonge Nederlandse vrouw binnen, Astrid, die hier al 3,5 woont en in december gaat trouwen met haar Marokkaanse verloofde. Ze runt een reisbureau: http://www.dades-reizen.nl/. Ze past zich enigszins aan hier (bedekkende kleding, nauw luisterende omgangsvormen), maar blijft toch redelijk westers. Het lijkt me moeilijk en ik vind het knap van haar. Als er later op de avond een Frans reisgezelschap binnenkomt, gaat er een 8-mans djembé formatie spelen, waarin ook Astrid's verloofde Momo meespeelt (de man in rozerode kleding in het midden). Ze spelen erg goed, leuk!

Daarna komt er nog een ander orkest binnen, die trommelen en op een soort lange trompetten blazen en er wordt bovenop een trommel gedanst, heel Afrikaans.

Het is erg aanstekelijk en we klappen mee.

Een paar mensen van het Franse reisgezelschap gaan dansen en Astrid en ik doen ook mee. Vrolijke avond! Na twaalven gaat het eerste orkestje weer spelen. Daarna stort ik enigszins in en ga naar bed!

Zaterdag 12 november, Boumalne - Gorges du Dades - Kelaa M'Gouna, 90 km

Na het ontbijt loop ik nog even naar het terras voor het uizicht:

Ik laat m'n bagage in het hotel achter want de route naar de Gorges du Dades is maar één weg de vallei in en komt weer terug in Boumalne. Het kleine stukje dat ik dan weer heuvel op terug moet rijden naar het hotel om de bagage op te halen is dan maar een kleine moeite, en het betekent dat ik 65 km zonder bagage kan fietsen. En dat is - zoals verwacht - héél fijn. (Een volgende keer neem ik echt nóg minder bagage mee.) Het is bewolkt, en vrij koud.

Sinds tijden trek ik weer een jas aan en hier op deze hoogte zijn er loofbomen die nu herfstkleuren vertonen.

De Dades vallei is mooi, met de rivier en de beplanting ernaast als een breed groen lint slingerend door bruin en rozerood gekleurde bergen. Er is, zeker in het begin, vrij veel bebouwing, maar de kleur van de oude kasbahs is bruin en de nieuwe huizen zijn rozerood gepleisterd, dus dat kleurt mooi in het landschap. Alleen de in aanbouw zijnde huizen - en dat zijn er heel wat - zijn nog van kale grijze steen en dat detoneert een beetje.

Dit is multifunctioneel gebruik van een minaret, zo heb ik er meer gezien met ooievaarsnesten.

---

Of het aan mijn meer bedekkende kleding ligt of dat het hier in de bergen nogal sportief is om te fietsen weet ik niet, maar het is opvallend hoeveel aardiger ik hier word bejegend dan de vorige dagen. Ik heb nog steeds veel bekijks, maar de begroetingen zijn vriendelijk en meermalen wordt ik aangemoedigd met een 'bon courage!'. Dit alles maakt het tot een fijne tocht.

Er zijn ook aparte rotsformaties, alsof de rotsen ooit gesmolten en toen weer gestold zijn.

Het is heerlijk fietsen zo zonder bagage. De vallei vernauwt zich af en toe, en dan moet ik een beetje klimmen.

Onderweg zie ik veel vrouwen met grote zakken gewas, voer voor hun koe en schapen en geiten, van hun landjes aan de rivier komen.

Het lijkt me echt heel zwaar.

Ik kom nog 2x het Britse echtpaar vanuit het hotel tegen, die de vallei per auto doen. Als zij terugkomen melden ze dat de klim met haarspeldbochten aan het eind niet te doen is per fiets en ook geen al te bijzonder uitzicht geeft. Later kom ik Matthieu tegen, die terug komt fietsen van de hoge gorges.

Hij zegt dat de klim prima te doen is en het uitzicht erg mooi. Ik heb meer vertrouwen in zijn opinie, als medefietser! Een stukje verder kom ik ook Chloé tegen.

Dan wordt de vallei nauwer en zie ik de haarspeldbochten steil boven me oprijzen. Even diep ademhalen, slok water en in verzet 1/1 omhoog.

Boven, op 1850 m, is er inderdaad een heel mooi uitzicht op de kloof en de haarspeldbochten:

En nog wat beelden van de terugweg naar het hotel in Boumalne, zoals een volbeladen tegenligger

en een langslopende kudde zwarte geiten en witte schapen.

En nog een laatste blik op de vallei.

In Boumalne drink ik op een terrasje panache de fruits, een dikke fruitsap, een soort smoothie, erg lekker. Geeft me weer wat energie voor de laatste 25 km. Ik haal m'n bagage op en fiets naar Kelaa M'Gouna. Het hotel, Kasbah Itran,ligt een stukje buiten het stadje, hoog op een heuvel,

met fraai uitzicht over het dal met kasbahs en het Atlasgebergte in de verte.

Het is heel leuk ingericht, en ik krijg een knusse kamer met tapijten en dierenvellen (mmm, is minder) op de grond en een aardig eigen terras/balkonnetje.

In de gang naar de kamers toe staan staan in nisjes allemaal kaarsen, en er brandt zelfs een haardvuur! Heerlijk, want het is behoorlijk koud. Maar toch trek ik de nodige lagen extrakleding aan, want de restaurantruimte is niet verwarmd........

Het restaurant is een smalle lange ruimte, bekleed met tapijten en lage banken langs de muren en lage tafeltjes. Even puzzelen hoe hier makkelijk te zitten. Naast me komt een aardig ouder echtpaar uit Calvados, Normandië, te zitten met hun zoon die al 7 jaar in Marokko (Agadir) woont. Ze kwamen wat ontredderd binnen, want ze dachten laat in de middag nog een eenvoudig ritje van 12 km over een zgn. 'piste' te kunnen maken (dat is een ongeplaveide weg), maar dit duurde veel langer dan verwacht en ze moesten met een gewone auto allerlei kuilen ontwijken terwijl het al donker werd. Ze waren bang verdwaald te zijn.

Het eten is redelijk, maar in dit soort traditionele hotels is geen wijn te krijgen. Maar de Fransen hebben uiteraard wijn bij zich en ik krijg een glas aangeboden, wat ik graag aanneem. Na het eten krijg ik voor de derde avond op rij een djembé concert! Alle jongemannen van het hotel, en wat kennissen, doen mee. Op een gegeven moment spelen ze met 10 man voor in totaal 5 gasten. De zangkwaliteiten zijn niet helemaal evenredig aan hun enthousiasme, maar het is leuk.

De avond wordt besloten met een natuurkundig fenomeen: een grote lichte ring om de maan. Had ik nog nooit gezien. Moet nog opzoeken hoe dat precies veroorzaakt wordt.